लोकदर्शन 👉 राहुल खरात
*__________________________*
महाराष्ट्र हे देशामध्ये पुरोगामी राज्य म्हणून ओळखले जाते . हिंदवी स्वराज्याचे संस्थापक आणि अखंड हिंदुस्थानाचे दैवत छत्रपती शिवाजी महाराज महाराष्ट्रात होऊन गेले हे सांगताना सर्वांची छाती अभिमानाने फुलून येते . महात्मा जोतिबा फुले, सावित्रीबाई फुले , राजर्षी शाहू महाराज , परमपुज्य डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर , धोंडो केशव कर्वे , र . धों.कर्वे , पंडिता रमाबाई या सर्वांनी महिलांच्या न्याय हक्कासाठी आयुष्य वेचले . साधु संतांनी माणुसकीचा विचार दिला . महिलांना समानतेची व सन्मानाची वागणूक मिळावी म्हणून सर्वच थोर पुरुषांनी आपला देह झिजविला .
तरी अजूनही समाजामध्ये खुळचट रूढी परंपरा पाळल्या जात असल्यामुळे माता भगिनींना मरणयातना भोगाव्या लागत आहेत .
त्यातीलच एक परंपरा / प्रथा म्हणजे विधवा प्रथा . विधवा प्रथा ही शहरांपेक्षा ग्रामीण भागांत खुप मोठ्या प्रमाणात पाळली जाते . पती निधनानंतर पत्नीचे कपाळावरचे कुंकू पुसले जाते , हातातल्या बांगडया फोडल्या जातात , गळ्यातले मंगळसूत्र काढले जाते , पायातली जोडवी काढली जातात . आयुष्यभर भुंडं कपाळ घेऊन अवघडल्या सारखं तिला जगावं लागतं . तिला पांढऱ्या कपाळाची म्हणून हिणवलं जातं . सामाजिक आणि धार्मिक कार्यक्रमांपासून कोसभर दूर तिला ठेवलं जातं . चांगलंचुंगलं खाणंपिणं , लेणं नेसणं , घडाघडा बोलणं , समाजात बिनधास्त वावरणं हे तिनं करायचं नसतं असा सगळा अलिखित नियम तिच्या बाबतीत प्रथा परंपरेने घालून दिल्यामुळे तिला उरल्यासुरल्या आयुष्यात मन मारून जगावं लागतं .
पांढऱ्या कपाळाची म्हणून सतत हिनवलं जातं , हिचं तोंड बघितल्यावर काम होत नाही . बऱ्याच वेळेला अवदसा कुठली असं तिला घरच्या कडून टोमणे खावे लागतात . ग्रामीण भागांत सतत तिला बघून नाक मुरडले जाते सतत पाण्यात बघितले जाते . माणूस म्हणून जगण्याचा अधिकारच काढून घेतला जातो . वखवखलेल्या नजरा तिच्या भोवती गिधाडा सारख्या घिरट्या घालत असतात . पूर्वीच्याकाळी पतीचे निधन झाल्यावर त्याच्या चितेवरच पत्नीला आपलं जिवन संपवावं लागत होत . ही सतीची चाल नंतर बंद झाली . पण विधवा प्रथा मात्र सुरुच राहिली .
एकिकडे विज्ञानाने केलेल्या प्रगतीमुळे माणसाचं आयुष्य सुसह्य झाल्याचं विचारवंत दावा करताहेत . माणूस चंद्रावर पोहोचला आहे . मंगळावरील फेऱ्या सुरुच आहेत . तर दुसरीकडे अंधश्रध्दांचा प्रभाव, रुढीपरंपरांचा / प्रथांचा दबाव यामुळे तयार झालेला माणसांचा स्वभाव माणसालाच घातक ठरत आहे .
विधवा प्रथा ही विधवा महिलांना घातक ठरणारी अमानवी प्रथा आहे . या प्रथेमुळे विधवा महिलांना होणारा अमानुष त्रास कमी व्हावा म्हणून सध्याही अनेकजण प्रयत्न करीत आहेत . लोककलावंत, शाहीर , कवी , साहित्यिक , व्याख्याते , प्रवचणकार , किर्तनकार, पत्रकार यांच्यासहीत समाज प्रबोधन करणारे अनेकजण महिलांच्या बाबतीत असणाऱ्या खुळचट प्रथांविरुध्द आपापल्या परीने चांगलं काम करीत आहेत .
विधवा माता भगिनींच्या दबलेल्या हुंदक्यांना वाट मोकळी करून देणारा दिवस अखेर उगवला . पुरोगामी महाराष्ट्राचं मराठी पाऊल पडते पुढे असा अनुभव सगळ्यांनी घेतला .
त्याचे असे झाले . राजर्षी छत्रपती शाहू महाराजांच्या स्मृत्ती शताब्दीचे औचित्य साधले गेले . कोल्हापूर जिल्हातील शिरोळ तालुक्यातील हेरवाड ग्रामपंचायतीने विधवा प्रथा निर्मूलनाचा ठराव केला . हेरवाड ग्रामपंचायतीच्या या सुधारणावादी कामाची दखल राज्य सरकारने घेतली . हेरवाड ग्रामपंचायतीचा आदर्श राज्यातील सर्व ग्रामपंचायतींनी घेऊन विधवा प्रथा निर्मूलनाचा ठराव करावा असे परिपत्रक राज्य सरकारने १७ मे रोजी काढले . हेरवाड पाठोपाठ माणगाव , ढोरखेड, बलगवडे, लेंगरे , चिंचणी , इनामधामणी , तांबवे, जकातवाडी अशा अनेक ग्रामपंचायतींनी विधवा प्रथा निर्मूलनाचे ठराव केले . सुधारणावादी वारं राज्यात घुमू लागलं . राज्यात दररोज कुठे ना कुठे असे ठराव होत असल्याचे दिसून येत आहे .
काही ग्रामपंचायतींनी तर आणखी एक सुधारणावादी पाऊलपुढे टाकले आहे . विधवा पुर्नविवाहाचे ठराव केले जात आहेत . विधवांच्या पुर्नव सणाबाबत चर्चा होऊन अंमल बजावणीच्या दृष्टीने प्रयत्न केले जात आहेत . गावच्या गाव एकत्र येऊन विधवा प्रथा निर्मूलनाची शपथ घेत आहेत .
हळूहळू विधवा प्रथा निर्मूलनाचा कायदाही तयार होईल . शासनाच्या परिपत्रकाची / कायदयाची कठोर अंमलबजावणी होणं आवश्यक आहेच . कायद्याचा धाक पाहिजेच. बालविवाहाचा कायदा झाला परंतु अनेक महाभाग हा कायदा धाब्यावर बसविताना दिसून येतात . कठोर अंमल बजावणी गरजेची आहे .
विधवा प्रथा निर्मूलनासाठी जनप्रबोधन गरजेचे आहे. आटपाडी येथील लताताई बोराडे ह्या गेली ३० वर्षे विधवा प्रथा निर्मूलनाचे काम करीत आहेत . वयाच्या १९ व्या वर्षी आणि लग्नाच्या २५ व्या दिवशी त्यांच्या पतीचा अपघाती मृत्यु झाला . त्यानी स्वतः सौभाग्य अलंकार पुन्हा परिधान केले आणि समाजापुढे वेगळा आदर्श निर्माण केला . करमाळ्याचे प्रमोद झिंजाडे हे देखील गेल्या काही वर्षांपासून विधवा प्रथा निर्मूलनाचे चांगले काम करीत आहेत . महाराष्ट्रात महिलांना समानतेची सन्मानाची वागणूक मिळावी म्हणून गेली कित्येक वर्षे अंनिस ही संघटना महिलांबाबतीतल्या खुळचट प्रथांविरुद्ध लढा देत आहे .
विधवा प्रथा निर्मूलनासाठी लोक सहभाग खुप महत्वाचा आहे . लोकांनी आपली मानसिकता बदलणे आवश्यक आहे . लोकांची परंपरागत बुरसटलेली मानसिकता बदलण्यासाठी प्रबाधन गरजेचं आहे . गावात , वाडीवस्तीवर विधवा प्रथेबाबत प्रबोधन करता येईल . शासकीय परिपत्रकाप्रमाणे ग्रामपंचायतींचा वाटा यामध्ये खुप महत्वाचा आहे . प्रबोधन करताना लोक कलावंत , कवी लेखक , व्याख्याते , सामाजिक कार्यकर्ते , सामाजिक संघटना तसेच मोठ्या प्रमाणात महिलांचीही मदत घेता येईल . विधवा महिलांचा पुर्नविवाह आणि पुर्नवसन शासनाकडून केले गेल्यास खऱ्या अर्थाने या प्रथेचे निर्मूलन होणार आहे . विधवा महिलांना मानसिक आधार देवून त्यांच्या पाठीमागे सर्वांनीच खंबीरपणे उभे राहणे आवश्यक आहे . हे करत असताना बुरसटलेल्या विचार सरणीच्या काही जणांकडून महिलांची कुचेष्टा होऊ शकते , त्यांना टोमणे मारले जाऊ शकतात . त्याचा परिणाम महिलांच्या मानसिकतेवर होऊ शकतो . हे होऊ नये म्हणून प्रभावी जनप्रबोधन गरजेचंच आहे . .
